Bursztynowe ciekawostki: Skąd się wziął bursztyn na południowym wybrzeżu Bałtyku? Spłynął rzeką Eridanos

            Zacznijmy może od tego, że bursztyn bałtycki, zwany sukcynitem, jest skamieniałą żywicą, powstałą przed 40-50 milionami lat, czyli w okresie zwanym eocenem(34 do 55 mln lat temu). O tym, że bursztyn ma żywiczne pochodzenie pisał już Pliniusz Starszy w swoim dziele „Historia naturalna”. Nie wiadomo, w jaki sposób doszedł do swoich wniosków, ale były one – biorąc pod uwagę zakres dostępnej mu wiedzy – wyjątkowo celne.

            Jego zdaniem materiał ten zrodził się z soku drzew bliskich gatunkowi sosny, które rosły na wyspach oceanu północnego. Tłumaczył, że sok ten był zmywany z wysp podczas sztormów, po czym pod wpływem niskiej temperatury i wody morskiej gęstniał coraz bardziej, aby w ostatniej fazie przyjąć właściwości bursztynu.

Bursztyn to olej skalny, który stwardniał po wydostaniu
się na powierzchnię ziemi

            Chociaż dzieło Pliniusza niewątpliwie było znane późniejszym mędrcom, to jednak dziwnym trafem jego pomysł na wyjaśnienie genezy złota Bałtyku był zgodnie ignorowany. Nie od razu jednak, bo w okresie Renesansu znaleźli się tacy badacze, którzy w poszukiwaniu bursztynodajnych drzew przeczesali niemal wszystkie wybrzeża Bałtyku. Nie znaleźli ich, więc doszli pewnie do wniosku, że starożytny uczony najzwyczajniej w świecie pomylił się. Nikomu nie przyszło do głowy, że drzewa, o których pisał Pliniusz, rosły kilkadziesiąt milionów lat wcześniej. Zresztą najprawdopodobniej sam autor „Historii naturalnej” nie zdawał sobie z tego sprawy.

        Nic dziwnego, że wysnuwano najbardziej cudaczne hipotezy o pochodzeniu bursztynu. Na przykład Georgius Agricola – niemiecki humanista i przyrodnik, z zawodu lekarz żyjący w okresie Renesansu przekonywał, że bursztyn jest materiałem pochodzącym z oleju skalnego, który stwardniał po wydostaniu się na powierzchnię ziemi.

            Podobną koncepcję sformułował Andreas Aurifaber, lekarz i przyrodnik z Wrocławia, który przez pewien okres swojego życia związany z ośrodkami naukowymi Gdańska, Królewca i Elbląga w sposób naturalny zainteresował się bursztynem. Niewątpliwą jego zasługą była popularyzacja złota Bałtyku w rejonie Dolnego Śląska – był również jego kolekcjonerem i badaczem właściwości.

Aby stworzyć bursztyn, wystarczy białko kurzych jaj

            Niejaki Fidus Klobius z Wirtembergii twierdził natomiast, że bursztyn to stwardniałe w morzu odchody ptaków i wielorybów. Znalazł się jednak w XVII wieku jeden uczony – przyrodnik włoski Paolo Boecone – który wzorem starożytnych utrzymywał, że bursztyn jest stwardniałą żywicą drzew iglastych.

            – Gdzież zatem są te drzewa? – pytano go ironicznie. – Przecież powinny być tam, gdzie bursztyn.

            Włoski przyrodnik nie potrafił znaleźć odpowiedzi na to pytanie, więc szybko zapomniano o nim i jego koncepcji dotyczącej genezy złota Bałtyku i dalej mnożyły się cudaczne pomysły na to, z czego zrodził się bursztyn. Wprawdzie zaciekawiony stanowiskiem Włocha Johan Chesnecopher ze Szwecji zaczął nawet szukać tych drzew nad Bałtykiem, ale nie znalazłszy ich zaczął głosić, że bryłki bursztynu ukształtowały się z pewnego rodzaju smoły wydobywającej się z ziemi. Co miał na myśli mówiąc o smole? Trudno odpowiedzieć na to pytanie. Inny z kolei uczony przekonywał, że bursztyn to gatunek wosku ziemnego.

            Pojawił się w końcu jezuita Wojciech Tylkowski z Braniewa, który uznał, że pierwszą formą złota Bałtyku była żywica drzew, która z czasem i pod wpływem różnych czynników ze stanu płynnego przeszła w stan stały. Duchowny opracował nawet sposób, w jaki można otrzymać bursztyn domowym sposobem. Według niego wystarczy wziąć białko kurzych jaj, olej lniany, gumę arabską i nieco odpowiedniego barwnika, zmieszać dokładnie wszystkie te składniki i gotować. Po ostudzeniu bursztyn miał być gotowy. Podobno jego metodą produkowano w XVII wieku materiał imitujący bursztyn.

Bursztyn rodził się w lasach iglastych, pokrywających dawną Skandynawię

            Dziś już wiadomo, że Pliniusz Starszy miał rację. Zakłada się, że żywica wydobywała się z drzew iglastych, porastających tereny dzisiejszej Skandynawii i Morza Bałtyckiego, które w owym okresie nie istniało jeszcze. Przyjmuje się, że szczególne znaczenie miała sosna żywicodajna (pinus succinifera). Nie jest to nazwa jednego gatunku sosny lecz wielu, których wspólną cechą było obfite żywicowanie. Niektórzy badacze wskazują, że żywica w owym okresie wypływała nie tylko z drzew iglastych, ale i żywicznych drzew liściastych nieznanych gatunków, których również było pełno na ówczesnych obszarach, znajdujących się na północ od dzisiejszej Polski.

            Żywica bursztynowa gromadziła się nie tylko wewnątrz drzew, ale i wypełniała ich szczeliny, obficie występowała także pod korą i oczywiście wypływała na zewnątrz pni zastygając w postaci nacieków o różnych kształtach. Badacze dziejów bursztynu podkreślają, że drzewa bursztynodajne musiały porastać tereny bagniste, mocno nasycone wodą. Żywica, uwalniając się z drzew, lub uwięziona w obumarłych kawałkach drewna musiała bowiem znaleźć schronienie pod wodą. W przeciwnym razie uległaby zniszczeniu poprzez procesy erozji i wietrzenia.

Bystry nurt rzeki Eridanos zaniósł materiał na bursztyn
do dzisiejszych złóż

            Częste w ciepłym i wilgotnym wówczas klimacie deszcze i ulewy porywały kawałki wypełnionego żywicą drewna oraz samej żywicy i rwącymi strumieniami niosły na niżej położone tereny aż do doliny hipotetycznej rzeki Eridanos, której źródeł upatrywano w dzisiejszej Zatoce Botnickiej Morza Bałtyckiego. Rzeka ta miała płynąć na południowy zachód samym środkiem późniejszego Bałtyku. Żywica spływająca do tejże rzeki jej dopływami była następnie niesiona nurtem aż do miejsca, gdzie Eridan szeroką deltą uchodził do płytkiego, eoceńskiego morza, rozlewającego się na południe przez wschodnie tereny dzisiejszej Polski i na zachód, pokrywając współczesne Pomorze.

            Ujście rzeki miało znajdować się przy wejściu do późniejszej Zatoki Gdańskiej, gdzie osadzało się wszystko, co rzeka przyniosła ze sobą – zarówno piaski i muły, jak i materiał roślinny z żywicami, które stopniowo przekształcały się w bursztyn. Niektórzy badacze dziejów podtrzymują, że niewielka rzeka Radunia, płynąca przez Gdańsk i wpadająca do Motławy, to fragment dawnego Eridanosa.

Co wspólnego z bursztynem ma mityczny bóg Helios i jego syn Faeton?

            Dlaczego hipotetyczną rzekę, płynącą niegdyś przez Skandynawię i rzeźbiącą dno przyszłego Bałtyku, nazwano Eridanosem? To proste – tak nazywałą się mityczna rzeka, o której wspomniał Zygmunt Kubiak, pisząc w swojej książce „Mitologia Greków i Rzymian” o bogu słońca Heliosie, który słonecznym rydwanem każdego dnia przemierzał nieboskłon.

            Kubiak opierał się na „Przemianach” Owidiusza i ocalałych fragmentach tragedii Eurypidesa „Faeton” oraz „Hippolitos”. Otóż – według zapisu autora „Mitologii…” – Helios miał syna Faetona, którego urodziła mu Klimene, żona króla etiopskiego. Fakt, kto jest rzeczywistym ojcem Faetona, matka utrzymywała w tajemnicy, ale pewnego razu Klimene wyjawiła synowi największy sekret swojego życia. Chłopiec pochwalił się swoim boskim pochodzeniem rówieśnikom, którzy zaczęli kpić z tego – w ich przekonaniu – urojenia. Faeton, zrozpaczony, zażądał od matki dowodu. Wówczas wysłała go w podróż do samego Heliosa.

            Przybywszy do celu swojej wyprawy, Faeton był zauroczony słonecznym pałacem boga i nie posiadał się z radości, gdy pan słońca chwycił go w objęcia. A już na pewno uwierzył, że spotkał oto swego prawdziwego ojca, gdy ten w chwili uniesienia oświadczył, że syn może wyrazić jedno życzenie, które on spełni. Wręcz przysiągł, że marzenie Faetona będzie dla niego rozkazem. I chwilę potem pożałował swojej przysięgi, gdy usłyszał, o co jego śmiertelny syn go prosi. Ten bowiem zapragnął, aby choć raz, jednego tylko dnia mógł samodzielnie powozić słonecznym rydwanem.

Według mitologii Greków, bursztyn powstał z łez Heliad, córek Heliosa

            Helios próbował przekonać Faetona, aby odstąpił od swojej prośby, bo to niezwykle trudne i niebezpieczne zadanie, któremu nawet jemu – potężnemu bóstwu – trudno sprostać, a cóż dopiero niedoświadczonemu wyrostkowi.

            Młodzieniec nie posłuchał ojca. I nie wiadomo, czy Helios – nie chcąc złamać złożonej przysięgi – choć pełen lęku i złych przeczuć zezwolił jednak chłopcu powozić rydwanem, czy też Faeton, pomimo zdecydowanego zakazu władcy słońca, wykradł ojcu jego ognisty wehikuł. W każdym razie ruszył w całodzienną – przynajmniej w swoim przekonaniu – wędrówkę po nieboskłonie. Rumaki dość szybko pojęły, że włada nad nimi niewprawna ręka i ruszyły pędem przed siebie. Młodzieniec nie potrafił zapanować nad zaprzęgiem, który zanadto zbliżył się do Ziemi i wtedy właśnie znaczną część Afryki zamienił w pustynię swoim ogniem, zaś skóra jej mieszkańców spaliła się na czarno. Następnie rozszalałe konie pociągnęły zaprzęg w górę, ku gwiazdom. Wówczas, w trosce o los wszechświata, do akcji wkroczył Zeus. Trafił piorunem Faetona i młodzian runął w dół wprost do rzeki Eridanos, czyli – według Kubiaka – dzisiejszej rzeki Pad. Tylko że we Włoszech nie znajduje się bursztynu, zwłaszcza nad Padem. Wydaje się zatem, że koncepcja Eridanosa, jako rzeki przecinającej niegdyś basen dzisiejszego Bałtyku i wpadającej do morza na terenie dzisiejszej Zatoki Gdańskiej, jest znacznie bliższa prawdy.

            Nad losem niefortunnego młodego woźnicy użaliły się siostry jego Heliady, córki Heliosa. Płakały nad brzegiem Eridanosa tak długo, aż zamieniły się w topole, z których w dalszym ciągu spływały łzy, zaś ich krople – twardniejąc na słońcu – zamieniły się w kawałki bursztynu.